ارگ کریمخانی

ارگ کریمخانی شیراز

ارگ کریمخانی شیراز یکی از مکان های تاریخی و گردشگری شهر شیراز است که مربوط به دوران حکومت زندیه است. بسیاری از آثار تاریخی این شهر زیبا، مربوط به دوران حکومت زندیه می باشد. این ارگ نیز مقر حکومت بنیان گذار سلسله زندیه یعنی کریم خان زند بوده و به دستور او نیز ساخته شده است. مساحت زیاد ارگ، سبک معماری، قسمت های مختلف و کاربردی آن و... موجب شهرت و آوازه آن در بین آثار تاریخی این شهر شده است. ما در این مقاله به بررسی تاریخچه و سبک معماری این بنا می پردازیم.

تاریخچه ارگ کریم خان زند شیراز

ارگ کریمخانی شیراز ، در سال 1180 هجری قمری ساخته شده و زمان ساخت آن نیز یک سال به طول انجامید. این بنا که در وسط شهر ساخته شده است محل زندگی پادشاه آن زمان، یعنی کریم خان زند بوده است. این بنا در طی سال های مختلف، کاربرد های گوناگونی داشته است. در زمان سلسله زندیه، محل استقرار حاکم شهر و همچنین به عنوان دارالحکومه برای برگزاری جلسات نظامی و سیاسی بوده است. پس از سقوط سلسله زندیه با خیانت ابراهیم کلانتر و آغاز سلسله قاجار، آغا محمد خان قاجار به دلیل کینه ای که از حاکمان زند داشت، دستور تخریب آثار مربوط به این دوران را داد. در این تخریب بسیاری از آثار تاریخی زندیه از جمله دیوار و حصار اطراف هر بطور کامل نابود شد.

اما ارگ کریم خان از این آسیب ها مصون ماند و تخریب نشد. ولی معماری داخلی آن که شامل نقاشی های مینیاتوری بود، با کشیدن یه لایه گچ نارک روی آنها و خراشیدن تصاویر آنها از بین رفته است.ارگ کریم خان زند در زمان قاجار نیز محل حکمرانی حاکم و والی شیراز بود و به همین دلیل چند عمارت در داخل حیاط ارگ بنا شد که با معماری آن همخوانی ندارد. این بنا تا زمان پهلوی اول در وضعیت نابسامانی قرار داشت. در این زمان از ارگ کریم خان به عنوان زندان شهربانی استفاده می شد. به همین منظور، تالار بزرگ ارگ را بدون رعایت اصول معماری و مهندسی دو طبقه کرده و اتاق ها را به دو قسمت تقسیم کردند. که هر کدام از آنها به عنوان یک سلول زندان مورد استفاده قرار می گرفت. یکی دیگر از تخریب هایی که ارگ کریم خان در این دوران متحمل شد، آسیب به دیوار های عمارت بر اثر آتش روشن کردن در سلول ها بود. این کار موجب شد که لایه ای از دوده سیاه روی گچبری های این بنا ایجاد شود. علاوه بر این، جلوی ارسی های ارگ و شیشه های رنگارنگ آن به منظور ایجاد سلول، دیواره ای به ضخامت نیم متر کشیده شد.پس از تخریب ها و آسیب هایی که به این ارگ وارد شد، سرانجام در زمان پهلوی دوم و در سال 1350، ارگ کریم خان زند، در آثار ملی و فرهنگی ایران قرار داده شد و توسط اداره فرهنگ و هنر آن زمان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

معماری ارگ کریمخانی شیراز

ارگ کریمخانی شیراز ، مانند بسیاری از آثار تاریخی هم دوره خود، دارای قالب و شکل مستطیلی است. مساحت این بنا 13 هزار مربع بوده و فنداسیون آن تقریبا 4 هزار متر مربع است. برای ساخت این بنا از بهترین مصالح و بهترین معماران آن زمان استفاده شده است. از آنجا که هدف کریم خان، ایجاد یک بنا و محوطه مشابه میدان نقش اصفهان بود، معماری ارگ کریم خانی و به طور کل آثار زندیه، تا حد زیادی از مکتب معماری اصفهان تاثیر پذیرفته است. ارگ کریم خان دارای ظاهر ساده از بیرون و تزیینات زیبا و در خور، از درون می باشد.

دیوار های نظامی با تزیینات زیبا

سر در ورودی ارگ کریمخانی شیراز، با  کاشی های هفت رنگ تزیین شده است. نقشی که این کاشی ها در سر در ارگ نشان می دهند در واقع یکی از داستان های شاهنامه به نام  " نبرد رستم با دیو سفید " است. پس از عبور از هشتی ارگ کریم خان، به حیاط ارگ وارد می شویم. دور تا دور حیاط ایوان هایی با دو ستون سنگی وجود دارد. محل زندگی کریم خان و سایر درباریان، در سه ضلع غربی، جنوبی و شمالی حیاط واقع شده است. معماری دیوار ها و بخش بیرونی ارگ، به دلیل امنیت نظامی دارای استحکام و ارتفاع زیادی است. چهار برج در چهار گوشه ارگ وجود دارد که محل استقرار نگهبانان و کمانداران به شمار می رفته است. علاوه بر استحکامات این دیوارها، نحوه چینش آجر ها موجب تزیینات خاصی روی دیوار های بیرونی ارگ گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت ارگ کریم خانی سنگ و آجر است.

فضای داخلی ارگ کریم خان زند شیراز

سنگ های مرمر و سنگ آهنگ از جمله مصالحی است که در ساخت ارگ کریم خان زند به کار رفته است. آب نماها و ستون های سنگ همگی دارای نقوش و مهر سنگ تراش می باشند. فضای داخلی ارگ، بر خلاف نمای بیرونی که حالتی نظامی دارد، بسیار ملموس و پر نقش و نگار است. ارسی های رنگارنگ، منبت کاری، نقاشی های مینیاتوری، در و پنجره های چوبی و حوض ها، محیطی دلنشین و زیبا را به وجود آورده است. در اطراف ایوان های موجود در محوطه، شش اتاق وجود دارد که به صورت سه تایی در هر دو سوی ایوان قرار دارند. در ضلع شرقی ارگ، هیچ عمارت و ایوانی وجود ندارد که علت آن وجود آب انبار و حمام است.

کج بودن برج این ضلع نیز به علت نشست آن بخاطر وجود آب انبار است.نکته مهمی که در خصوص معماری ارگ کریم خان زند وجود دارد این است که معماری زندیه، ترکیبی از معماری باستانی مانند معماری های هخامنشی و همچنین معماری های دوران سلجوقیان و صفویان است. وجود نقوش و ستون های سنگی برگرفته از معماری باستانی ایرانی است. حال آنکه گچ کاری، آجرکاری و کاشیکاری مربوط به دوران سلجوقیان و صفویان می باشد. اگر قصد سفر به این شهرر زیبا با تور شیراز را دارید، بازدید از ارگ کریمخانی با این تاریخچه و معماری زیبا را از دست ندهید.