آرامگاه پیر پالاندوز مشهد

آرامگاه پیر پالاندوز

شهر مشهد که برای ایرانیان با واژه‌های حرم و زیارت معنا می‌شود، یکی از اصلی‌ترین خاستگاه‌های تاریخ و فرهنگ کشورمان به‌شمار می‌رود. این شهر با تاریخ پرفراز‌ونشیبی که دارد، پر است از آثار و بناهای تاریخی. خراسان سال‌ها میزبان بسیار از دانشمندان، ادبا، شعرا و عارفان ایرانی بوده؛ بنابراین آرامگاه‌های بسیاری از افراد سرشناس کشورمان در این استان قرار دارد. یکی از عرفای مدفون شده در مرکز این استان، پیر پالاندوز است. او یکی از بزرگان سلسله ذهبیه از زیرشاخه‌های مذهب تشیع بوده که مریدان بسیاری داشته است. آرامگاه پیر پالاندوز در جوار حرم امام رضا قرار دارد و یکی از آثار تاریخی پر بازدید توسط گردشگران تور لحظه آخری مشهد به‌شمار می‌رود. بیایید کمی بیشتر با این شخص و آرامگاه او آشنا شویم.

پیر پالاندوز کیست؟

شیخ محمدتقی کارندهی (کاردهی) ملقب و معروف به پیر پالاندوز (نام اصلی او محمد عارف عباسی بود)، یکی از عرفای شیعه خراسان در قرن دهم هجری بوده است. وی در منطقه کارنده خراسان به‌دنیا آمد و توانست در طول عمر خود جایگاه ویژه‌ای میان مردم این منطقه به‌دست آورد. شیخ محمدتقی از بزرگان سلسله ذهبیه بود که در آن زمان پیروان بسیاری داشت. او یک خانقاه در شهر مشهد برای پیروان این سلسله تاسیس کرد که پس از مرگ او نیز فعالیت خانقاه سال‌ها ادامه داشت. 

ذهبیه یکی از سلسله‌های مذهب شیعه است که پیروانی در بخش‌های مختلف جهان و ایران داشته و دارد. قدمت ذهبیه به قرن سوم هجری بازمی‌گردد. پیروان این سلسله یک راهنما برای سلوک خود انتخاب می‌کنند و به او قطب، شیخ یا پیر می‌گویند. همان‌طور که اشاره کردیم پیر پالاندوز از بزرگان و راهنمایان این سلسله بوده، اما چرا به او پالاندوز می‌گویند؟

پالان به زین‌های قدیمی می‌گفتند که روی حیوانات بارکش مثل الاغ و شتر می‌گذاشتند. شیخ محمدتقی کارندهی با آن‌که پیر خانقاه و از عرفای شیعه و ذهبیه بود از طریق دوخت پالان یا همان پالان‌دوزی امرارمعاش می‌کرد؛ بنابراین مریدان او برای آن‌که زهد و دوری او از مال دنیا را به گوش دیگران نیز برسانند این لقب را برایش انتخاب کردند.

پیر پالاندوز در کیمیاگری نیز تبحر داشت و یک خطاط ماهر و زبردست بود. یک قرآن هفت سوره‌ای از هنر خطاطی وی برجا مانده که با خط ثلث نوشته شده است. همه این‌ها سبب شد مریدان محمد عارف پس از مرگش یک آرامگاه برای این شخص بنا کنند. مقبره پیر پالاندوز ابتدا یک آرامگاه ساده بود که در دوره‌های مختلف پادشاهی‌های ایران به‌تدریج گسترش یافت و امروزه یک مکان تاریخی و از جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد محسوب می‌شود.

معماری مقبره پیر پالاندوز

این آرامگاه یک در چوبی بزرگ و باشکوه دارد. سردر ورودی آن نیز با نقوش زیبای مینیاتوری طراحی شده است. نمای بیرونی بنای آرامگاه پیر پالاندوز مجموعه‌ای از طاق‌نماهای تیزه دار آجری، کاشی‌کاری‌ها، لچکی‌ها، ترنج‌ها و نقوش هندسی چشم‌نواز است.

تزئینات بیرونی ساختمان در عین سادگی بسیار زیبا و قابل‌توجه هستند. البته بخش عمده‌ای از تزئینات و نقاشی‌هایی که در دوره صفویان روی دیواره‌های بیرونی این مقبره نقش بسته بود، در اثر رطوبت و گذشت زمان از بین رفته‌اند. تنها بخش کوچکی از این تزئینات و طرح‌ها در مرمت‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر احیا و بازگردانی شده‌اند.

پلان ساختمان اصلی چهارگوش و مربع شکل بوده و روی آن یک گنبد قرار دارد. گنبد پیازی شکل این مقبره با کاشی‌های فیروزه‌ای مزین شده و در بخش زیرین آن یک ترنج زیبا با نگاره‌های گیاهی نقش بسته است. این گنبد تقریبا بیضی شکل بوده و روی یک گردنی استوانه‌ای قرار دارد.

یک حوض مرمری شکل در محوطه میانی مقبره به‌چشم می‌خورد که ایوان آجری بنا روبه‌روی آن قرار گرفته است.بخش شاه‌نشین این مقبره نیز بسیار زیبا و چشم‌نواز طراحی شده؛ در قسمت بالایی شاه‌نشین، یزدی‌بندی‌های هنرمندانه‌ای به‌چشم می‌خورد که در گذشته روی آن‌ها با طرح‌های زیبا نقاشی شده بود. اما این طرح‌ها با مرور زمان از بین رفته‌اند. 

با ورود به فضای داخل مقبره، طرح و نقش‌های زیبای اسلیمی و فرش‌های یک دست و یک اندازه پهن شده در آن توجه‌ها را به‌خود جلب می‌کنند. تاریخ ساخت بنا نیز روی یک کتیبه سنگی سفید رنگ مربع شکل حک و کنده‌کاری شده است. ساختمان مقبره پیر پالاندوز در سال‌های اخیر به‌طور کلی مرمت و بخش‌های مختلفی به آرامگاه اضافه شده است.

سردر ورودی، حیاط، حجره داخل صحن و حوض مرمری میانی، بخش‌های جدیدی هستند که طی بازسازی‌های اخیر در داخل این آرامگاه ساخته شده‌اند. مزار شیخ محمد عارف ملقب به پیر پالاندوز هم در بخش داخلی آرامگاه قرار گرفته و به محض ورود به محوطه مقابل چشم قرار می‌گیرد. روی مزار او با شیشه پوشانده شده است.

تاریخچه آرامگاه پیر پالاندوز

همان‌طور که اشاره کردیم شیخ محمد عارف میان پیروان سلسله ذهبیه، مریدان بسیاری داشت. این افراد چندی پس از مرگش تصمیم به ساخت آرامگاهی برای او گرفتند. این آرامگاه به همت قنبرعلی بن خواجه بنا شد. زمان ساخت مقبره مربوط به دوره صفویان بوده (سال ۹۸۵ هجری قمری) و معماری بنا کاملا مشابه با ساختمان‌های آن دوره است. بنابراین این بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد. در زمان ساخت آرامگاه پیر پالاندوز در مشهد، پدر شاه عباس صفوی یعنی شاه محمد خدابنده صفوی بر کشور حکم‌رانی می‌کرده است. او پادشاهی نابینا بود. مقبره شیخ محمد عارف در ۵ اردیبهشت ماه ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی کشورمان به ثبت رسید.

آرامگاه پیر پالاندوز کجاست؟

آرامگاه پیر پالاندوز در ضلع شمال شرقی حرم امام رضا گرفته است. گردشگران تور مشهد با پرواز ماهان برای بازدید از این مکان باید از ورودی حرم در خیابان نواب صفوی به سمت بازارچه بروند. پس از چند دقیقه پیاده‌روی تابلوی مقبره شیخ عارف را مشاهده خواهند کرد. خیابان نواب صفوی در محله ثامن شهر مشهد قرار دارد و میزبان چند جاذبه گردشگری تاریخی و مذهبی است.

در گذشته مشهدی‌ها به آن خیابان پایین می‌گفتند. نواب صفوی خیابانی شلوغ و پررفت‌وآمد است و در همه جای آن مغازه‌ها و فروشگاه‌های سوغاتی به‌چشم می‌خورد. گردشگران با اتوبوس و تاکسی می‌توانند به این خیابان برسند. ساعت بازدید از این بنا ۶ صبح تا ۸ شب است و ورود به آن نیاز به پرداخت هزینه ندارد  محوطه مقبره پیر پالاندوز دارای دو بخش جداگانه برای بانوان و آقایان است.